Matka pszczela – ale czy królowa?

Prawidłowo rozwijająca się rodzina pszczela składa się z matki pszczelej, pszczół robotnic, trutni i czerwiu we wszystkich stadiach rozwojowych.

W rodzinie pszczelej (poza wyjątkami) znajduje się jedna matka pszczela. Jej głównym zadaniem jest składanie jaj. Nowa matka pojawia się gdy:

  1. Pszczoły chcą się roić – matka rojowa – naturalny sposób dzielenia się rodziny pszczelej,

  2. Ginie stara matka – matka ratunkowa,

  3. Pszczoły chcą wymienić starą matkę na nową – matka z cichej wymiany

  4. Ingeruje pszczelarz i wymienia starą matkę na młodą.

Gdy pszczoły chcą się roić, robotnice zakładają na brzegu plastra miseczki matecznikowe. Są to komórki plastra w których matka składa na dno jajo. Pszczoły karmicielki opiekują się wylęgniętą larwą podlewając ją obficie mleczkiem pszczelim i nadbudowując komórkę, z której powstaje tzw. matecznik rojowy. Gdy matka dojrzeje , obraca się na głowie do około własnej osi i odcina równo wieczko matecznika. Tak rodzi się matka nazywana rojową. Młoda matka po wyjściu z matecznika wydaje głos przypominający tii, tii, tii, dlatego nazywamy go titaniem. Wszystkie inne matki znajdujące się jeszcze w matecznikach odpowiadają wydając dźwięki przypominające kwa-kwa nazywane kwakaniem. Obydwa głosy nazywamy śpiewem matki.

Następnego dnia po zasklepieniu pierwszego z mateczników rojowych rodzina pszczela gotowa jest do wyrojenia. Z pierwszą rójką wychodzi z ula stara matka. Z nią wylatuje część pszczół robotnic zabierających ze sobą część zapasu w postaci miodu.

Gdy ginie stara matka, pszczoły wychowują matkę ratunkową. Mateczniki zakładane są w środkowej części plastra. Do chowu matki, pszczoły muszą wykorzystać już rozwijające się larwy. Przebudowują normalne komórki plastra i obficie podlewają mleczkiem larwy 1-3 dniowe. Matka która wygryzie się jako pierwsza niszczy pozostałe mateczniki.

Gdy matka jest stara lub ułomna, pszczoły wymieniają ją na matkę z tzw. cichej wymiany. Zakładają wówczas 1-3 miseczki matecznikowe w podobny sposób jak rojowe. Stara matka na dno miseczki składa jajo. Po wygryzieniu się z matecznika młodej matki, może ona jeszcze przez pewien okres czasu współżyć ze starą.

Decyzję o wymianie matki pszczelej podejmuje również pszczelarz. Związane jest to zwykle z wiekiem matki, jej wadą lub pracą hodowlaną. W pasiekach towarowych matki pszczele wymienia się przeciętnie co dwa lata. Do rodzin podaje się matki pochodzące od wyspecjalizowanych hodowców lub z chowu własnego. Temu zagadnieniu poświęcony zostanie oddzielny artykuł.

Matka pszczela (popularnie nazywana przez pszczelarzy królową), spełnia w rodzinie dwie podstawowe funkcje:

  1. Rozrodczą – składanie jaj (czerwienie), które zapewnia ciągłość życia rodziny,

  2. Integrującą rodzinę pszczelą – wydzielanie substancji matecznej.

Cykl rozwojowy matki pszczelej trwa 16 dni. Po wygryzieniu matka pszczela powinna mieć odpowiednią masę ciała i waha się ona w granicach od 180 do 200 mg.

Przez okres pierwszych kilku dni matka pszczela przygotowuje się w rodzinie do lotu godowego, podczas którego nastąpi jej unasiennienie. Po powrocie do ula rozpoczyna proces składania jaj czyli czerwienia. W ciągu doby matka w zależności od rasy może złożyć od kilkuset do 4000 jaj. Matka składa do komórek pszczelich jaja zapłodnione, z których rozwijają się robotnice, a do komórek trutowych jaja niezapłodnione z których rozwiną się trutnie. Po złożeniu 15-20 jaj matka robi przerwę, podczas której pobiera pokarm od otaczających ją pszczół. Świta składa się z 5-10 dniowych pszczół , które karmią matkę mleczkiem pszczelim.

Matka pszczela wydziela substancję mateczną, która jest mieszaniną feromonów. Feromony są zlizywane z ciała matki przez świtę i przekazywane innym robotnicom. Odbywa się to przy bezpośrednim kontakcie jednej pszczoły z drugą. W ten sposób substancja mateczna dociera do wszystkich pszczół w rodzinie.

Pszczoły z łatwością wyczuwają obecność matki w rodzinie. Już po 15-30 minutach po zabraniu matki z ula pszczoły są niespokojne i zaczynają jej poszukiwać. Jaką rolę odgrywa substancja mateczna produkowana przez matkę pszczelą? Podstawowa rola to: zapobieganie zakładaniu mateczników ratunkowych, zapobieganie rozwojowi jajników u robotnic, jest atrakcyjna dla trutni w miejscu ich gromadzenia się, stabilizuje rój, oddziałuje na budowę plastrów, wpływa na długość życia robotnic.

Czy pszczoła robotnica jest mniej ważna w rodzinie pszczelej? Przecież to ona czyści komórki plastra, karmi starsze a potem młodsze larwy, ogrzewa i schładza gniazdo, przerabia pokarm, buduje plastry, broni gniazda a na koniec swojego pszczelego życia wylatuje na kwietne łąki po nektar i pyłek. Każda mała pszczółka przechodzi tą samą drogę „zawodową” w ulu. Więc kto jest w ulu najważniejszy?

Tego nie da się rozstrzygnąć. Rodzina pszczela to skomplikowany i dobrze działający organizm, a jak z organizmem bywa, każdy organ jest niezbędny. Bezsprzeczne jest to, że matka pszczela w rodzinie jest tylko jedna. I chyba dlatego wiele lat temu zaczęto przypisywać jej ogromną rolę i nazywać królową. Jest to trochę bajeczne, ale jednocześnie sympatyczne. I jeżeli nikomu to nie przeszkadza, to niech tak zostanie.

W artykule wykorzystano:

  1. „Hodowla pszczół” pod redakcją J. Wilde, J. Prabucki, Warszawa 2021

  2. A. Pidek „Metody wychowu matek pszczelich” Nowy Sącz 1999